Amortisman, genel olarak üretim faaliyetlerinin mal ve hizmetler oluşturulurken geçmiş yıllardan devir alınan sermaye mallarında meydana gelen aşınma ve eskimenin parasal değerine denir.
Sabit kıymetlerde zamanla yıpranma ve eskime ortaya çıkması kaçınılmaz bir durumdur. Amortisman yani yıpranma payı, firmaların aldıkları değerli varlıkların ( taşınmazlar, tamamlayıcı parçaları, makine vs.) eskimesi veya yıpranması durumunda gider payı olarak gösterilmesidir. Varlığın maliyetini işletme gideri olarak vergiden düşürülür. Sabit kıymetin amortisman değeri elde edebilmesi için ilk olarak bir yıldan fazla kullanılması gerekmektedir, duran varlıklar ise alındıkları yıl içerisinde firmalar tarafından kayıtlara amortisman olarak geçirilemez.
Bir sabit kıymetin amortisman değeri elde edebilmesi için ayırma koşullarına uygun olması gerekmektedir. Amortisman ayırma koşulları şu şekilde ele alabiliriz;
- Eşyanın işletmede bir yıldan uzun süreli olarak kullanılabilir durumda olması.
- Varlığın değerleme gününde envanter içerisinde yer alması ve kullanıma uygun olması.
- Eşyanın iktisadi kıymet değerinin o yıl için belirlenen amortisman sınırının üzerinde olması.
- Sabit kıymetin zamanla değerini kaybedebilecek, yıpranabilecek ve deforme olabilecek bir yapıda olması.
Bu koşulları karşılayan varlıklar amortisman değerine sahiptir ve firmalar tarafından gider olarak yazılabilmektedir. Amortisman hesaplama yöntemleri birkaç farklı şekilde hesaplanabilir bunlardan bazıları normal amortisman ve azalan bakiyeler amortisman yöntemi olarak ayrılır.
- Normal amortisman yönteminde ayrılacak amortisman tutarı her yıl eşittir. Amortisman süresinin bitiminde tutarı iktisadi kıymetin maliyet bedeline eşit hale gelmektedir. Duran varlığın maliyeti, kullanım ömrü göz önüne alınarak her döneme eşit olarak dağıtıldığından dolayı varlığın kullanım amacı göz ardı edilebilir. Bir işletmenin ekonomik ömrü 5 yıl olan 20.000 TL değerinde bir demirbaş aldığını düşünelim;
Amortisman oranı: 1/ Ekonomik Ömür
1/5 : %20 yıpranma payı 20.000 x %20 = 4000TL yıllık amortisman payı
- Azalan bakiyeler amortisman yöntemi, hızlandırılmış amortisman yöntemi olarak da isimlendirilir. Azalan bakiyeler yönteminde, yıllık amortisman tutarı, önceki yıllarda ayrılan birikmiş amortismanlar, varlığın maliyet değerinden düşülerek kalan değer üzerinden hesaplanmaktadır. Bu usulde amortisman oranı %50 ' yi geçmemek üzere normal amortisman oranının iki katıdır. Amortisman süresi ise normal amortisman süresine göre hesaplanır, bu sürenin son yılına devreden bakiye değer o yıl tamamen yok edilir. Maddi olmayan duran varlıklara bu yöntem uygulanamaz.
Bir işletmenin 20.000 TL değerinde ve ekonomik ömrü 5 yıl olan bir demirbaş edindiğini varsayalım : İlk yıl değeri; 20.000 / 5x2 = 8.000 TL
İkinci yıl değeri : ( 20.000-8.000) / 5x2 = 4.800 TL şeklinde her yıl bir öncekini baz alarak giderleşme miktarının azaldığı bir döngüsü vardır.
Fevkalade Amortisman Yöntemi : Deprem, yangın ve sel gibi doğal afetler, yine benzer şekilde gerçekleşen olağan dışı olaylar ile duran varlıkların değerlenin kısmen ya da tamamen kaybolduğu durumlarda bu yöntem uygulanır. Bu tarz bir durumla karşılaşıldığında ilgili idareye başvuru yapılarak varlıkların belirli bir bölümünün amortize edilmesi sağlanır.
Yeniden Değerleme Uygulamaları
Yeniden değerleme, bilançolara dahil yalnızca amortismana tabi iktisadi kıymetlerinin ve bunların amortismanlarının cari para birimiyle değerlendirilmesine, duran varlıkların kayıtlı değerlerinin paranın değerindeki düşüşe paralel olarak piyasa değerine yükselmesine denir. Yeniden değerleme, firmaların sahip oldukları kıymetlerin ve bunlara ait amortismanların hükümlere uygun olarak cari piyasa fiyatları üzerinden gerçeğe uygun değerlerinin tespit edilerek değer artış tutarının bilançonun pasifinde özel bir fon hesabından gösterilmesidir. Yeniden değerleme, maddi duran varlıkların ve bunlara ait amortismanlarının yeniden değerlemenin yapılacağı yıla ait oran ile çarpılması suretiyle uygulanır.
Değişen enflasyon, bir yıldan daha uzun süre bilançolarda bulunan varlıkların, asıl değerlerinin görülmediği bir ortam sunmaktadır. Söz konusu olan olumsuzlukları ortadan kaldırmak amacıyla da yeniden değerlendirme yapılmaktadır.
İşletme maliyetlerinin ve gelirlerinin doğru olarak belirlenmesi enflasyon ortamında amortismanların, maddi duran varlıkların maliyet değeri üzerinden ayrılmaları üretim maliyeti ile dönem gelirlerini etkiliyor. Böylelikle yeniden değerleme sonucunda amortismanların yüksek değerden ayrılmasıyla maliyet ve gelirlerin doğru saptanması sağlanabilecektir. Amortismanlarda üretim maliyetinin birer unsurudur.
Devlet bir yıl için tek değerleme oranı yayınlamaktadır. Fakat aylık, 3 aylık, 6 aylık amortisman hesabı yapılabilir ve yıl sonu değerleme oranı açıklanmadan ilgili dönemde kısmi muhasebeleştirme yapılabilir. Yıl sonunu beklemeden ilk 5-6 aylık dönem için sabit kıymet değerlemesi yapıldı ise gerçekte yıl içerisinde devlet tarafından açıklanan tek değerleme oranı olduğundan, bu oran açıklanmadan yapılan değerleme oranı geçici bir değer olarak düşünülebilir.
Örneğin;
Elimizdeki A sabit kıymetinin yıllık amortisman değeri 1200TL olsun.
Sabit kıymetin 6 aylık amortisman payı= 600TL ve ara dönemde 0,79 katsayısı artışı ile değerleme yapılarak muhasebeleştirilsin.
1200*1,79=2148TL (yıllık)/ 2 = 1074 TL ( 6 aylık)
Yıl sonu açıklanan yeniden değerleme artışı 0,98 olsun. Eğer ara dönemde muhasebeleştirme yapılamamış olsaydık, sabit kıymetin yıllık amortisman aşağıdaki gibi olacaktı;
1200*1,98 = 2376TL ( yıllık )
6 aylık 1074 TL daha önce muhasebeleştirildiğinden,
2376-1074=1302 TL yıl sonu kalan amortisman tutarı olacaktır.